8 feb, 2020

Achter de cijfers - Editie #77: over een keurslijf voor zzp'ers, kritiek op Hoekstra en wegduikende ceo's

Revue

Achter de cijfers

8 februari · Editie #77 · Bekijk online

Econoom en journalist Martin Visser praat je wekelijks bij. Wat is het verhaal achter de cijfers? Over pensioenen, lonen en arbeidsmarkt, over robotisering, flexibilisering, over de problemen van de middenklasse, over de houdbaarheid van de euro én van de EU. Links, cijfers en duiding.

Terwijl werkgeversclub VNO-NCW de jaarlijkse toogdag op de Bilderberg in Oosterbeek houdt, kun jij genieten van een kakelverse nieuwsbrief. Deze week over de veelkleurigheid van zzp'ers, de doorslaande daadkracht van de minister van Financiën en ondernemers op zoek naar vertrouwen. Veel leesplezier!

1,1 miljoen zzp'ers, die moeten niet 't keurslijf in...

Fluitsma en Van Tijn zongen het het al over 15 miljoen mensen: “Die moeten niet ‘t keurslijf in, die laat je in hun waarde”. Datzelfde geldt wellicht ook voor de zzp'ers. Dat is geen uniforme maar een veelkleurige groep. Past daar wel één beleid op?

De ene zzp'er is de andere niet. Je zou het bijna vergeten door de politieke discussie waarin de 1,1 miljoen zzp'ers vaak als een homogene groep wordt behandeld. In mijn optiek heeft ook de commissie-Borstlap hier last van. De eerder gekozen richting in het beleidsstuk van het Interdepartementale Beleidsonderzoek (een club topambtenaren) om een onderscheid te maken tussen afhankelijke en zelfredzame zelfstandigen is door die adviescommissie weer helemaal losgelaten. Inmiddels lijkt de consensus dat alle zzp'ers zielig zijn en bescherming verdienen.

Daarom is de poging van de Tilburgse senior onderzoeker Charissa Freese en haar student Sjanne Marie van den Groenendaal om de zzp-populatie te ontleden ook zo goed en dapper. In het online-rapport 'Dynamiek op de Nederlandse Arbeidsmarkt’, uitgegeven door CBS en TNO, beschrijven zij in het hoofdstuk ‘Het ervaren en reduceren van onzekerheid door zzp’ers’ hun onderzoek.

Terecht stellen zij dat het voor het maken van overheidsbeleid (fiscaal, pensioen, sociale zekerheid) van groot belang is de verschillen tussen de soorten zzp'ers te onderscheiden:

“In de wetenschap en de praktijk worden zij vaak benaderd als een homogene groep. Uit onderzoek blijkt echter dat zzp’ers steeds meer heterogeniteit vertonen, zowel in demografische eigenschappen, als in de redenen om voor zzp-schap te kiezen. Door zzp’ers als homogene groep te beschouwen, is het mogelijk dat universele maatregelen om de kwetsbaarheid van zzp’ers te reduceren niet effectief zijn.”

De twee onderzoekers stelden op basis van startmotieven 7 verschillende categorieën zzp'ers samen. Het hadden er natuurlijk ook 6 of 8 kunnen zijn, maar het maakt wel inzichtelijker waarin zzp'ers van elkaar kunnen verschillen:

Autonomen (30% van de zzp'ers): willen zelf bepalen hoeveel en wanneer ze werken, ze willen privé en werk beter kunnen combineren en meer kunnen verdienen.
Beroepsmatige zzp’ers (17%): hun beroep is meestal standaard freelance, zoals acteurs of journalisten.
Uitdagingzoekers (14%): zoeken een nieuwe uitdaging en hebben altijd al wens gehad als zelfstandige te werken.
Vluchters (13%): willen weg bij hun baas en de slechte sfeer op het werk.
Familiebedrijf zzp’ers (11%): namen familiebedrijf over.
Rasondernemers (8%): wilden altijd al als zelfstandige werken.
Gedwongen zzp’ers (7%): werden zelfstandige vanwege ontslag en konden geen geschikte baan vinden.

Zoals gezegd, andere indelingen zijn natuurlijk ook mogelijk. Maar dit is tenminste een poging om de happy zzp'er en de gedwongen flexwerker uit elkaar te halen. Vooral de onvrijwillige zzp'er heeft wellicht bescherming nodig. Dat zouden de beroepsmatige zzp'ers kunnen zijn (zij kunnen immers niet anders dan freelancen), de vluchters en de gedwongen zzp'ers. Dan hebben we die groep onvrijwilligen al vrij ruim gedefinieerd. Bij elkaar opgeteld maximaal 37%.

Stap twee in dit onderzoek is dat ook gekeken is naar de mate van werk- en inkomenszekerheid. En dan blijkt dat de grootste mate van onzekerheid helemaal niet per se geconcentreerd is bij zzp'ers die dat onvrijwillig doen. Zo ervaren vooral de uitdagingzoekers allerlei onzekerheid rond inkomen en het voldoen aan de fysieke en psychische eisen die het werk stelt. De groep gedwongen zzp'ers ervaart zelfs een redelijke mate van inkomen- en werkzekerheid. Categorieën die én zeer onzeker zijn over hun inkomen én zeer onzeker over de mate waarin ze in staat zijn hun klus goed te doen (opdrachtonzekerheid) zijn er eigenlijk niet. Goed nieuws:

“De zorgelijkste en meest acute vorm van onzekerheid is de combinatie van inkomens- en opdrachtzekerheid. Dit vinden we bij geen van de groepen terug. De groep die het kwetsbaarst blijkt, zijn de Uitdagingszoekers. Zij scoren het laagst op inkomens- en werkzekerheid, en op geen enkele vorm van zekerheid het hoogst.”

En zoals het een echte onderzoeker betaamt, luidt de conclusie dat er nog meer onderzoek nodig is. Hopelijk gebeurt dat ook, want de zzp-discussie is niet gebaat bij een grote-halen-snel-thuis-aanpak.

Schijnoplossing

Is het een goed idee om de Belastingdienst in drieën te hakken? Is dat een oplossing voor de problemen? Het verzet groeit.

De aanpak van minister Wopke Hoekstra van Financiën was slim. Toen de post van staatssecretaris vacant was, trok hij voor eventjes het initiatief naar zich toe. Om de toeslagenellende en andere problemen bij de fiscus aan te kunnen pakken, stelde hij voor de Belastingdienst in drie stukken op te knippen: eentje voor belastingen, eentje voor toeslagen en eentje voor de douane. Dat oogt ferm en daadkrachtig. Vervolgens mogen twee D66-staatssecretarissen de klus klaren. Afbreukrisico voor Hoekstra: nul.

Maar is het echt zo logisch als het in eerste instantie wellicht klonk? Is het niet typisch een organisatieadviseursoplossing. Verander de structuur en de problemen zijn weg. Natuurlijk werkt het niet zo. Vaak hoorde ik de laatste tijd dat de problemen bij de Belastingdienst het gevolg waren van de toeslagen. Sinds die taak was toegevoegd, ging het mis. Toeslagen uitdelen is immers iets heel anders dan belastingen innen, zo luidt de populaire analyse. Zelfs Herman Tjeenk Willink, oud-vicepresident van Raad van State, zei het:

“Het voornaamste wat hier is misgegaan is de politieke beslissing dat de Belastingdienst twee functies moest combineren, belasting innen én toeslagen uitkeren. Maar daar hoort een heel andere cultuur bij. Bij de belastingen moet je streng zijn en zorgen dat mensen niet de mazen van de wet opzoeken. Bij de toeslagen heb je een sociale functie.”

Toch ben ik zo eigenwijs om te denken dat dit niet de kern van het probleem is. Zou het echt veel beter gaan als we de huursubsidie weer introduceren en die door Binnenlandse Zaken of gemeenten laten uitkeren en de kinderopvangtoeslag bij Sociale Zaken onderbrengen? Alsof die toeslagensystematiek niet innig verbonden is met de fiscale gegevens die de Belastingdienst heeft. Alsof elke andere dienst na de Bulgarenfraude niet keihard zou zijn opgetreden, al was het maar omdat de Tweede Kamer dat eiste.

Vakbonden FNV Overheid, CNV Overheid, CMHF en AC/NCF zijn ontevreden. In een brief aan Hoekstra beklagen ze zich over de Kamerbrief die de minister stuurde over de nieuwe aansturing. De bonden en de belastingambtenaren zien niet in hoe een opsplitsing een oplossing kan zijn en vrezen dat nu veel tijd en energie gestoken zal worden in de nieuwe structuur:

“Deze brief maakt niet duidelijk op welke wijze het versterken van de besturing de problemen in de uitvoering van toeslagen gaat oplossen. Wat wel zeker is dat de komende tijd de top van de Belastingdienst en het ministerie van Financiën druk bezig zal zijn met deze verandering in de besturing en daar veel geld, tijd en denkkracht aan gaat besteden.”

Inmiddels zijn ook Kamerleden kritisch over de zogenaamde daadkracht.

Henk Nijboer

@henknijboer

De PvdA vindt dat Hoekstra overhaast te werk ging en de nieuwe staatssecretarissen te weinig invloed gaf. Heel slecht ook dat niet geluisterd werd naar de medewerkers.

‘Fiscus keert zich tegen opsplitsing’ https://t.co/ZbQcDUhzuv via @telegraaf

5:19 PM - 6 Feb 2020

Het sterkst is de argumentatie van Joop van Lunteren, die eind jaren negentig de baas was van de Belastingdienst. In een opinieartikel in het FD fileert hij Hoekstra’s aangedragen oplossing. Het stuk is erg scherp.

“Natuurlijk is belasting heffen iets anders dan toeslagen betalen. Dat vormt binnen de Belastingdienst dan ook een afzonderlijk onderdeel. Verder is toeslagen betalen vooral een proces van informatie-uitwisseling tussen de systemen van belasting en toeslagen. Dat was ook de reden toeslagen bij de Belastingdienst onder te brengen. Die samenhang wordt met de opdeling duidelijk bemoeilijkt.”

Volgens Van Lunteren is de politiek nauwelijks geïnteresseerd in de uitvoering en verslaafd aan het steeds maar weer nieuw beleid maken. Dat argument zal ook Tjeenk Willink aanspreken, want hij roept al veel langer dat politiek Den Haag amper oog heeft voor de uitvoerbaarheid van alle politieke plannetjes. Bij het hele toeslagencircus is steeds weer beleid op beleid gestapeld. In de vorige nieuwsbrief schreef ik al hoe ontzettend groot die rondpompmachine is geworden. Ook de belastingen zijn ingewikkelder en ingewikkelder geworden. Steeds moet er vanuit Den Haag op de vierkante millimeter inkomenspolitiek worden bedreven, maar alle uitvoeringsrisico’s van dien. Van Lunteren maakt zich daar boos over:

“In de wereld van het beleid gaat het te vaak om de vraag of het lekker bekt, in plaats van of het werkt. Dan keert de wal het schip en zijn de burger en de uitvoerders het kind van de rekening.”

Maar ja, ondertussen zijn er dus al wel twee nieuwe bewindspersonen en twee nieuwe ambtelijke bestuurders aan de slag. Zij moeten voorkomen dat de samenwerking tussen Belasting en Toeslagen geen gevalletje NS-ProRail gaat worden. En dat tijdens al dat ontvlechten er ondertussen ook werk wordt gemaakt van de échte problemen die er spelen.

De Boer slaat bruggen

Het grote bedrijfsleven zit in de hoek waar de klappen vallen. Ondernemers zijn hier niet blij mee. Hoe slaan bedrijven een brug als ze wegduiken voor het publieke debat?

Het vorige kabinet van VVD en PvdA was al druk met ‘bruggen slaan’, getuige de titel van hun regeerakkoord. Nu zijn ook de werkgevers druk in de weer met bruggen. Werkgeverslobby VNO-NCW is afgelopen jaren keihard tegen een muur van maatschappelijk wantrouwen opgebotst, culminerend in de ophef over de afschaffing van de dividendbelasting. Reden om een groot intern project te starten om dat vertrouwen te herwinnen.

Dit weekend bespreekt de VNO-achterban dit project, dat onderleiding staat van directeur Hans de Jong van Philips Nederland, op de jaarlijkse Bilderbergconferentie in Oosterbeek. Verslag doen van deze toogdag gaat helaas niet, want alles is off the record. Maar het programma en bijbehorende publicatie ‘Over de Brug komen: hoe ondernemers vertrouwen verdienen’ zijn wel openbaar. Daarin schrijft VNO-voorman Hans de Boer:

“De onzekerheid over de kwaliteit van de toekomst blijkt aanzienlijk in Nederland. Vanaf dat moment zijn groepen van leden aan de gang gegaan met wat we toen nog het “kloofproject” noemden. Later omgedoopt tot het Brugproject. Het georganiseerd bedrijfsleven wil immers niet stoppen bij de aanblik van de kloof, maar haar juist overbruggen.”

In het boek en tijdens de conferentie zal Hans de Jong verslag uitbrengen van het project tot nu toe. Zo maakt hij melding van een onderzoek onder 1300 ondernemers. Interessant is om te zien hoe het bedrijfsleven zelf aankijkt tegen de spanningen in de samenleving:

bron: VNO-NCW

Ondernemers ervaren ongeveer evenveel tegenstellingen tussen arm en rijk, jong en oud, laag- en hoogopgeleiden als burgers. Maar alleen als het over de maatschappij in den brede gaat. In hun eigen onderneming spelen al die problemen zogezegd niet. Opvallend. Conclusie van De Jong: “In mijn bedrijf gaat het goed, maar met Nederland gaat ‘t slecht”.

Verder is ook gevraagd waarover die ondernemers zich dan zorgen maken:

bron: VNO-NCW

Zorgen over snel wisselend beleid en politieke versplintering hangen natuurlijk nauw samen. Ceo’s en ondernemers maken zich al langer druk over de op drift zijnde kiezers en opkomend populisme. Dat werd besproken in Davos, tijdens de World Economic Forum, en Hans de Boer kaart het in interviews ook regelmatig aan. Als ondernemers ergens een hekel aan hebben is het beleidsonzekerheid. Dat maakt het runnen van een onderneming wel heel lastig.

Interessant is dat de ondernemers ook kritisch zijn op hun eigen groep, en dan met name op de ‘collega’s’ bij de multinationals. Die kunnen zelf bepalen waar ze belasting betalen en met wie ze slimme fiscale deals sluiten. En dat is al die andere ondernemers een doorn in het oog.

De oproep van premier Mark Rutte richting topbestuurders van AEX-fondsen om zich vaker te roeren in het publieke debat bleek tegen dovemansoren gericht. Ja, DSM-baas Feike Sijbesma zien we regelmatig. Al vond hij de kritische vragen over zijn salaris van enkele miljoenen vorige week zondag bij Buitenhof ook niet leuk. En zijn Philips-collega Frans van Houten zien we soms. Maar daar blijft het ook bij.

Dat concludeerde Van Houten zelf ook, toen ik hem onlangs sprak in Davos. Hij vertelde over een sessie met de Nederlandse delegatie van ceo’s, premier en ministers daar:

“Toen hebben we het nog even gehad over die oproep. Dat heb ik zelf ook naar voren gebracht: hebben we nu met elkaar daar gevolg aan gegeven? Of zijn het maar een handjevol mensen, zoals Feike en ik? Het feit is dat niet iedereen zich comfortabel voelt om in het voetlicht te treden.”

De andere ceo’s vroeg ik er ook naar. En iedereen gaf aan de tv-studio als een onveilige omgeving te ervaren. Voor je het weet, gaat het alleen nog maar over het salaris. Van Houten:

“In Buitenhof werd dus ook een kwartier over mijn salaris gesproken. Ik vind dat ik me daar niet voor hoef te excuseren. Wat ik wel belangrijk vind is dat er dan ook ruimte is voor de andere onderwerpen. Ik denk dat we het alleen maar vaker moeten doen. Dan zal vanzelf de balans van de onderwerpen veranderen, want je kunt niet altijd over salaris praten. Er is zeker terughoudendheid, daarom bracht ik het gisteren nog een keer op. En Mark vond het fijn dat ik het opbracht, want we moeten zorgen dat we dit doen, want het is een feit dat de perceptie in de maatschappij over hoe bedrijven opereren niet altijd gunstig is terwijl we wel een hoop goede dingen doen.”

Het lijkt me terecht als ceo’s het lef hebben om hun salaris op tv verdedigen. En dan nog liever bij Op1 of Jinek dan bij Buitenhof, toch een veiliger haven. Maar ze durven dat niet. Dat blijft vreemd. Als je dat miljoenensalaris zo gerechtvaardigd vindt en er eigenlijk het probleem niet van inziet, dan draai je je hand toch niet om voor een tv-interview? Of zouden die ceo’s stiekem ook wel aanvoelen dat hun sociale verhaal over ongelijkheid en maatschappelijke problemen wat bevreemdend overkomt uit de mond van een veelverdiener?

Song of the week - Nederlanders sparen recordbedrag