Premier Mark Rutte sprak onlangs het Oekraïnse parlement toe via een videoverbinding. Hij sprak hartverwarmende woorden, maar draaide ook om de hete brij heen. Of Oekraïne (versneld) lid kan worden van de Europese Unie liet Rutte in die toespraak in het midden:

Hij raakte aan de kwestie en zeilde er vervolgens omheen. Op zichzelf begrijp ik het wel dat je een speech voor dit parlement niet gebruikt om ze de deur te wijzen. Erg diplomatiek zou dat niet zijn geweest. Overigens sprak Rutte zich al meermaals uit tegen het kandidaat-lidmaatschap van Oekraïne. Pas recent lijkt hij enigszins te draaien.

Nieuwsuur had een interview met de Oekraïnse president Volodomyr Zelensky en in dat gesprek riep hij Rutte op duidelijkheid te verschaffen. Hij vertelde dat hij de premier donderdag had gebeld:

“Ik zei heel open tegen hem: Als je vindt dat er in de EU geen plek voor ons is dan moet je dat ook duidelijk zeggen. Je helpt ons echt en daar ben ik je heel dankbaar voor. Maar wat betreft de EU zweeg je over alle dingen die wij juist wilden horen.”

Waarom doet Rutte zo moeilijk? Om te beginnen heeft Nederland in een referendum in 2016 tegen het associatieverdrag gestemd dat gesloten zou worden met Oekraïne. Uit dat referendum bleek maar weer hoe gevoelig de uitbreidingskwestie ligt in ons land. Overigens ging dat Associatieverdrag vervolgens wel gewoon door.

Maar dit is toch een heel andere situatie? Nederlanders sluiten Oekraïners toch in hun hart? We steunen het land toch in het verzet tegen Rusland? Zeker. Er is in korte tijd een ander sentiment ontstaan. Plots zien we Oekraïne als een echt Europees land dat er echt bijhoort. En zouden ook om strategische redenen Oekraïne erbij kunnen halen.

Dat is ook de redenering van Mathieu Segers, Maastrichtse hoogleraar Europese geschiedenis, die onlangs in een opinie-artikel in NRC met enkele anderen een stuk schreef vóór uitbreiding van de EU. Daarin stellen zij dat ‘de Europese geopolitieke vakantie afgelopen is’. Europa kan niet meer doen alsof het geen machtsblok is. Dat is het wel, afgedwongen door de agressie van Rusland. De EU is een machtsfactor en moet zich als zodanig gedragen. Uitbreiding naar het Oosten is dan een logische strategie, aldus Segers.

Opvallend aan de redenering is vervolgens dat de schrijvers stellen dat de EU de veiligheid moet bieden die de Navo tot nu toe biedt:

Nou goed, lees zelf het hele verhaal maar terug, het is een interessante analyse. Maar toch ben ik het er niet mee eens. Het probleem zit ‘m in de kern van wat de EU is. Inderdaad, de EU is een geopolitiek blok. Of beter gezegd: het is óók een geopolitiek blok. Maar het is zoveel meer en daar beginnen de problemen.

De EU begon als EGKS, de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Het was uiteraard een reactie op de Tweede Wereldoorlog. Frankrijk en West-Duitsland vormden van meet af aan de kernleden van deze gemeenschap. Maar het was een economisch antwoord op een politieke vraag. De EU was dus vooral een economisch project, met politieke motieven. Dat zie je ook weerspiegeld in de euro. Met de hereniging van Oost- en West-Duitsland werd dit grote land nogmaals verankerd in de EU door het met Frankrijk en andere landen onder te brengen in één munt. Een ronduit economisch project, met politieke motieven.

Hoe politiek de motivatie ook steeds was, de landen moeten het wel economisch met elkaar zien te rooien. De economische samenwerking gaat daarbij heel ver. Het gaat niet maar om een paar afspraakjes hier en daar, maar om integratie en gezamenlijke wetgeving, met een gezamenlijke interne markt. Om al die landen met verschillende snelheden en economieën onder diezelfde noemer te kunnen brengen, hangt de EU aan elkaar van subsidies. Waarbij de landbouwsubsidies, ondanks alle mooie woorden over digitalisering en innovatie, nog altijd de basis vormen. Zo hangt de EU ook aan elkaar van onderlinge solidariteiten.

Om die reden is de vraag zeer legitiem of dit construct nieuwe aanwas aankan. Als de EU louter een politiek samenwerkingsverband zou zijn, zeg je meteen tegen die lonkende landen: kom erbij. Maar als Oekraïne zich zou aansluiten, bieden we niet alleen veiligheid zoals Segers stelt (biedt de EU eigenlijk wel veiligheid? dat is ook nog een vraag op zich) maar het is meteen het hele pakket van economisch samengaan en subsidies en medebeslissen et cetera.

Daarom kun je om geopolitieke redenen de toetreding van een batterij voormalige Oostbloklanden in 2004 en 2007 wellicht als een succes zien. Maar de politieke slagkracht werd er enorm door bemoeilijkt. En economisch gezien hebben we veel zwakke broeders toegelaten die jaren nodig zullen hebben zich op te trekken aan de Europese standaard. Natuurlijk zijn daar succesverhalen bij, mede dankzij de toetreding. Neem alleen al de drie Baltische staten. Maar het kostte jaren om deze toetreding te verhapstukken.

En dan is er ook nog de kwestie van politieke mentaliteit en van corruptie. Nog altijd hebben we problemen met corruptie in Oost-Europese landen en met conservatieve politiek in landen als Hongarije en Polen. Hoe zijn we er zo zeker van dat Oekraïne en landen in de Balkan die lid willen worden niet diezelfde kant opgaan?

Oekraïne staat op de 122e plaats van de corruptie-ranglijst van Transparency International, tussen landen als Mexico en Niger. (Rusland staat op plaats 136.) De manier waarop Zelensky dat wegwuift, komt niet vertrouwenwekkend over. Hij stelt gewoon dit onderzoek ter discussie: “De Russische Federatie beweert dat wij nazi’s zijn en dat baseren ze op van die 'officiële rapporten’.” Tja, dat klinkt niet heel volwassen. Deze jonge democratie worstelt hier nog enorm mee. Zelensky dook nota bene zelf op in de Pandora Papers, net als veel andere Oekraïners.

We willen de strijd tussen Rusland en Oekraïne graag zien als kwaad tegen goed. En in de context van die oorlog is dat wellicht ook zo. Maar bij toetreding tot de EU gaat het er niet om of Oekraïne goed is vergeleken bij Rusland, maar gelden gewoon zakelijke en harde criteria voor het land, de economie en de leiders als zodanig.

Moeten we het land dan de deur wijzen? Dat voelt ook totaal niet goed. En dat zou ook geen recht doen aan de geopolitieke positie die de EU ook heeft, zoals Segers terecht opmerkt. Daarom vind ik het idee van de Franse president Emmanuel Macron voor een EU-light wel sympathiek. Is er geen nieuwe vorm van samenwerking denkbaar waaraan veel meer landen mee kunnen doen, zonder dat je meteen politiek en economisch verstrengeld raakt? Dat kun je een Europa van meerdere snelheden noemen. Dat kan. Het kan ook een geopolitieke schil zijn van veel landen om een innige economische eenheid van minder landen.

Het zou een soort niet-militaire Navo kunnen zijn. In die EU-light bundel je dan de geopolitieke krachten. Wat hier verdragstechnisch voor nodig is, weet ik niet. Dus of zo'n constellatie er snel kan zijn, kan ik ook niet overzien. Vast niet. Ik zie daarbij overigens nog wel twee grote hobbels: 1) het veronderstelt een eenheid op het terrein van buitenlands beleid. En daar waren we (afgezien van de oorlog in Oekraïne) bepaald niet eensgezind over. En 2) willen die nieuwe landen dit wel? Wil Oekraïne lid worden van een politiek machtsblok? Of lonken vooral de subsidies en de toegang tot de interne markt?

Mag ik zonder enige bescheidenheid mezelf citeren?

In mijn column over het regeerakkoord schreef ik vooral over de spendeerzucht van Rutte-4. Maar de kleine lettertjes uit dat akkoord haalde ik ook aan: de veronderstelling dat de rente op staatsleningen 0% zou blijven. Tja, als geld gratis is, dan wordt uitgeven een makkie.

Het is de vraag of de coalitie veel te verwijten valt, want op Prinsjesdag ging het Centraal Planbureau er nog vanuit dat de rente de komende jaren negatief zou blijven. Het kabinet gebruikt altijd die officiële ramingen, juist om te voorkomen dat het zichzelf rijk rekent door andere rentestanden te veronderstellen. Alleen was van meet af aan duidelijk dat dit wel een zwakte zou kunnen zijn in het financiële bouwwerk van het coalitieakkoord. En dat blijkt dus te kloppen.

In de stukken die gepubliceerd zijn met de Voorjaarsnota wijzen ambtenaren van Financiën erop dat de actuele rente inmiddels oploopt en dat dat tot hogere rentelasten zal leiden voor de overheidsbegroting. In het voorjaar ging het CPB al uit van een hogere rente dan 0% (blauwe lijn), de ambtenaren doen daar nog een schepje bovenop (oranje):

Dat betekent dat stapje voor stapje de rentelasten voor de overheid zullen toenemen. Doorgerekend leidt dat volgens de ambtenaren tot €3,8 miljard meer rentelasten in 2027:

Op aanraden van de ambtenaren schrijft minister Sigrid Kaag daar ook wat over in de Voorjaarsnota. Ze stelt niet alleen dat de rentelasten oplopen, maar loopt ook alvast vooruit op de potentiële tegenvallers die er in de komende tijd nog aankomen:

Omdat Financiën lange tijd kon lenen tegen negatieve rentes nam de rentelast op de staatsschuld jaar op jaar af. Ter illustratie: in de Miljoenennota 2012 stond nog een rentelast van €10,4 miljard bij een staatsschuld van €407 miljard (2,6%), in de Miljoenennota 2022 wordt gerekend op een rentelast van €3,4 miljard bij een staatsschuld van €517 miljard (0,7%). Nu gaat de trend de andere kant op:

Ik heb even wat bedragen bij elkaar geschraapt om inzicht te geven in de impact van de stijgende rente. In blauw zie je de bedragen die in de zogeheten Startnota (van begin dit jaar) nog in de boeken stonden voor rente-uitgaven. Dat zijn bedragen waar het kabinet bij zijn start mee rekende. In oranje komen daar de bedragen bij die in de Voorjaarsnota zijn verwerkt op basis van de CPB-raming van maart. En dan komt grijs daar bovenop. Dat is de doorrekening die Financiën-ambtenaren maakten om Kaag al enige inzicht te bieden in wat haar te wachten staat:

Ik hoop dat ik hier geen appels en peren heb opgeteld, de tabellen in al die nota’s laten zich niet altijd even gemakkelijk lezen. Maar als er eerst was gerekend op een rentelast van een kleine €2 miljard in 2027, en daar komt €1,9 miljard bij in de Voorjaarsnota en nog eens €3,8 miljard, dan zie je hoe hard de rentelasten stijgen als geld lenen voor de Staat plotseling niet meer gratis is.

Oplopende rentes zijn niet alleen een probleem in Nederland. Ook andere Europese landen kampen ermee. Dat zou opnieuw uit kunnen monden in een eurocrisis. Dat zeg ik niet alleen, dat stelt ook het Centraal Planbureau in de deze week uitgekomen Risicorapportage Financiële Markten 2022:

Het is geen lekker leesvoer, die risicorapportage. Aan de ene kant stelt het CPB dat de Nederlandse banken flinke buffers hebben en een stootje kunnen hebben. De coronacrisis overleefden ze vrij soepel en ook de gevolgen van de oorlog in Oekraïne kunnen ze aan. Toch waarschuwt het CPB voor een stapeling van problemen:

Vervolgens akkert het CPB alle potentiële risico’s door, een nogal sombere analyse. Corona kan terugkeren, inflatie is een risico, andere landen kunnen wél zwaar getroffen worden door de economische gevolgen van de oorlog in Oekraïne, een recessie ligt op de loer, de Chinese economie staat onder druk, wellicht zakt de woningmarkt in. En dus die dreiging van een nieuwe schuldencrisis in Europa.

Haarfijn laat het CPB zien met welk dilemma de Europese Centrale Bank worstelt. ECB-baas Christine Lagarde heeft er al sterk op gehint dat de rente de komende maanden weer verhoogd gaat worden. Nu is die formele rente nog negatief, -0,5%. Banken betalen de ECB om geld in Frankfurt te stallen en dat heeft zich doorvertaald in een negatieve spaarrente voor grote vermogens en een spaarrente van 0% voor gewone spaarders.

Ook schroeft de ECB de opkoop van staatsleningen af, waardoor ook de rentes op langerlopende obligaties stijgen. En dat merken de eurolanden. Die betalen ook steeds meer rente op de kapitaalmarkt:

Vergeleken met de tijd van de eurocrisis is het nog peanuts. Maar de Italiaanse rente op staatsleningen is in korte tijd gestegen van 1% naar 3% en dat maakt voor de financieringskosten van het land enorm uit. Tot nu toe konden die eurolanden een groot deel van hun staatsschuld kwijt bij de ECB. Kijk maar eens hoeveel procent van de staatsschulden al op de ECB-balans staat:

Links zie je dat een kwart tot bijna een derde van de staatsschulden al op de ECB-balans staan. En rechts zie je de omvang van het opkoopprogramma in miljarden euro’s. Het gaat om duizelingwekkende bedragen.

Hier wordt de centrale bank geconfronteerd met de politieke rol die ze op zich genomen heeft. Omdat overheden hun financiën niet op orde brachten en daardoor voeding bleven geven aan onrust op de financiële markten, is de ECB ertussen gesprongen en heeft die enthousiast jaren lang staatsschulden opgekocht. Daarmee werden de rentes omlaag gedrukt waardoor schulden maken goedkoper werd. Overheden kregen toen nóg minder reden om iets aan hun begrotingen te doen. De ECB heeft de schuldexplosie dus mede mogelijk gemaakt en zint nu op een exit.

In de woorden van het CPB:

En:

Zul je altijd zien. Ga ik een keertje niet naar Davos voor het World Economic Forum, is er prompt heel veel aandacht voor. Aangemoedigd door alle complottheorieën konden media de verleiding niet weerstaan eens uit te zoeken wat dat WEF eigenlijk is. Zo belandde ik bij Radio 1 en mocht ik vertellen over Davos. Met als gevolg dat ik dagenlang ben bestookt op Twitter door complotdenkers. Het radio-item is hier terug te luisteren. Met collega Yteke de Jong maakte ik ook nog een verhaal voor de krant, dat staat hier.

Ik was niet de enige die Davos oversloeg. Er ontbraken veel ceo’s, lees ik in dit stuk in het FD. Ik had al begrepen dat ING niet zou komen, maar blijkbaar zijn veel meer topmensen uit het bedrijfsleven weggebleven. Januari in de sneeuw is blijkbaar toch een betere timing dan mei, wanneer bestuursvoorzitters aandeelhoudersvergaderingen hebben.

Oud-Post NL-topman Peter Bakker reageert op de vraag van het FD of de ceo’s wegblijven vanwege de kritiek op Davos:

Vorige week schreef ik over de parallellen die er wellicht te trekken zijn tussen de manier waarop Nederland handelde tijdens en na de Tweede Wereldoorlog en de manier waarop ons bestuur zich tegenwoordig opstelt. Is de bestuurlijke kilte rondom vluchtelingen of de toeslagenaffaire wel zo nieuw? Of weerspiegelt die een volksaard die al veel langer bestaat? Ik ben er niet uit. Maar ik vond de overeenkomsten tussen bijvoorbeeld de kille ontvangst van terugkerende Joden uit de concentratiekampen en de hardvochtige houding ten opzichte van toeslagenouders wel frappant.

Het leverde veel reacties op. Meestal instemmend, maar niet altijd. Hierbij een paar van die reacties. Ik hou ze anoniem omdat mensen mij dit persoonlijk mailden:

Stevenen we af op een recessie? En zijn we als Nederland wel genoeg voorbereid als het zover gaat komen? ,,Het kabinet blijft geld lenen in plaats van bezuinigen, terwijl de rente oploopt.” Dat bespreken we in de podcast Kwestie van Centen. ,,Geld lenen kost geld. We zitten niet meer in de situatie dat Nederland tegen 0% kan lenen. Daar waarschuwen ambtenaren ook voor.” Visser denkt dat de problemen in de zuidelijke landen nog groter kunnen worden als we de begrotingsdiscipline laten varen. Luister de podcast hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar info@speakersacademy.com. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/

Email: martin-visser@xs4all.nl