De ene crisis loopt over in de andere. En steeds worden andere internationaal verweven systemen tot het uiterste getest. Daarmee gaan we van systeemcrisis naar systeemcrisis. Ga maar na: in 2008 schudde het financiële stelsel op zijn grondvesten, vanaf 2010 stond de toekomst van de euro op het spel. Begin 2020 veroorzaakte de coronacrisis spanningen in de handelsketens en de leveranties van medicijnen en medische hulpmiddelen. Inmiddels leidt de oorlog in Oekraïne opnieuw tot handelsspanningen en mondt die oorlog mogelijk uit in een voedselcrisis.

Verandert er na zo'n systeemcrisis fundamenteel iets? Daar kun je over twisten. Kort gezegd: er verandert wel iets, maar niet genoeg. Banken in Nederland zijn beter gekapitaliseerd, maar of het bancaire systeem in de hele wereld er nu beter voorstaat? Weeffouten in de euro zijn met plakband gerepareerd. Vooralsnog heeft de centrale bank de rommel opgeruimd en moeten Europese fondsen de financiële pijn verlichten.

Bij het begin van de coronacrisis, toen de containerstroom vanuit China haperde werd het einde van de globalisering en een trend van reshoring (terughalen van productie uit goedkope landen) aangekondigd. Weinig van gemerkt. Onze afhankelijkheid van Chinese en Indiase medicijnen en hulpmiddelen is nog steeds een dilemma.

Na de coronacrisis ontstonden opnieuw grote handelsproblemen en tekorten aan grondstoffen. Die trend is inmiddels verergerd door de Russische invasie in Oekraïne. Schaarste aan grondstoffen jaagt prijzen op de wereldmarkt nóg verder omhoog. Voor de zoveelste keer in korte tijd worden we er bewust van hoe afhankelijk we van elkaar zijn. Wie had vooraf bedacht dat een oorlog in Oekraïne zo grote gevolgen zou hebben voor de beschikbaarheid van zonnebloemolie, de energierekening, de prijs van brood en de voedselvoorziening in Afrika?

Is dit dan wel de genadeslag voor de globalisering? Larry Fink, de baas van superbelegger Blackrock denkt van wel. In zijn jaarlijkse brief aan de aandeelhouders van Blackrock schrijft hij:

Gaat het ook echt gebeuren? Ik weet het niet. De kredietcrisis gaf ons een zeer ongemakkelijk gevoel over de bijwerkingen van een mondiaal kapitalistisch systeem. De coronacrisis deed ons realiseren dat we in eigen huis geen mondkapjesproductie hadden. Nu voelen we ons gegeneerd dat we nog Russisch gas nodig hebben en zo de oorlogskas van president Poetin spekken. Desnoods nemen we nu vloeibaar gas af van Qatar, nog zo'n fijn land.

Houdt dit ongemak lang genoeg aan, zullen de gevolgen zwaar genoeg zijn om voor een echte ommekeer te zorgen? Willen we niet meer dat Oekraïne de graanschuur van de wereld is als de oorlog voorbij is? Stoppen we dan ook met zwaar gesubsidieerde landbouw die het Afrika nu min of meer onmogelijk maakt om voor eigen productie te zorgen? Halen we grootschalig producties weg uit verre landen en nemen we de kosten daarvan voor lief? Nu we in de zoveelste crisis zitten, liggen die vragen levensgroot op tafel.

(Leestips: collega’s Theo Besteman en Mike Muller beschreven het noodplan dat minister Jetten nu maakt de 60 grootste bedrijven van het gas af te sluiten: Rampenscenario zonder Russisch gas. Collega Pascal Kuipers schreef over de strijd tussen supermarkten en leveranciers over de pijn van de inflatie: Wie draait op voor de rekening?)

De 50% laagste inkomens betalen in Nederland 55% belasting. De volgende 40% van de inkomens (hogere middeninkomens) betalen 40% belasting. En de top 10% heeft een belastingdruk van 36%. Als dát niet oneerlijk is! Dit is de uitkomst van een nieuw onderzoek van het Centraal Planbureau, dat is samengevat in het volgende plaatje:

Het rapport was groot nieuws. We dachten een progressief belastingstelsel te hebben - je betaalt een hoger belastingtarief als je meer verdient. Maar wat blijkt? Onze belastingen zijn hartstikke degressief. Hoe meer je verdient hoe minder belasting je betaalt. Die arme lagere en lagere middeninkomens die een belastingdruk van 55% hebben.

Even ontrafelen wat hier precies gebeurt.

De onderzoekers hebben geprobeerd een zo volledig mogelijk beeld te brengen van de herverdeling in Nederland. Daarom kijken ze naar alle soorten overheidsuitgaven en belastingen. Ze kijken bij van elke 10%-groep (een deciel) naar de volgende elementen:

Aan de pluskant:

En aan de minkant:

Dit zou een compleet beeld moeten geven van inkomensverdeling en herverdeling. Dat ziet er zo uit:

Het grijsbruine staafje (wat is dat eigenlijk voor een kleur) is het inkomen dat iemand verdient en het zwarte bolletje is het inkomen na de herverdeling via belastingen, toeslagen, uitkeringen en collectieve uitgaven. Dat ziet er nog best progressief uit. De onderste vier 10%-groepen hebben ná herverdeling een duidelijk hoger inkomen. Dan volgen er twee groepen waar er door herverdeling weinig gebeurt. En de bovenste vier 10%-groepen hebben na herverdeling minder inkomen, het grootste verschil zit bij de hoogste categorie.

Terug naar die belastingdruk die zich zo goed liet vertalen in krantenkoppen. Daar gebeurt iets geks. Om die druk te berekenen delen de onderzoekers het inkomen uit arbeid of kapitaal door de totale belastingen. En blijkbaar zijn de onderste vijf 10%-groepen (dus de helft van de Nederlanders!) gemiddeld 55% kwijt aan belastingen!

Maar wat voor inkomen heeft bijvoorbeeld de onderste 10%-groep? Dat zijn voornamelijk mensen met een (bijstands)uitkering. Geen of nauwelijks inkomen uit arbeid (laat staan uit kapitaal) dus. Deze groep heeft gemiddeld een inkomen van €480. Zij krijgen gemiddeld €8785 aan bijstand en €3095 aan uitkeringen, maar dat wordt bij die belastingdruk niet meegeteld - want belastingdruk was inkomen uit arbeid gedeeld door belasting. Deze groep betaalt wel €1056 aan directe belasting. Hun grootste belastingpost is btw en accijns: €2887. Nogal logisch, want ook de minima doen boodschappen. Die laatste post maakt de belastingdruk gigantisch. Sterker nog, die is astronomisch! Want als je bijstand en uitkeringen niet als inkomen telt, maar alleen dat inkomen uit arbeid dan krijg je een record belastingdruk van 1458%. Dit verzin ik niet, dit is het cijfer dat in die gemiddelde belastingdruk van 55% voor de onderste vijf 10%-groepen zit.

Je voelt al aan dat dit raar is. Dat realiseren de onderzoekers zich ook en daarom hebben ze dit plaatje niet in hun stuk gezet. In voetnoot 16 verklaren ze dat:

Maar die groepen zijn dus wél meegenomen in de berekening van de gemiddelde belastingdruk van de vijf onderste 10%-groepen. Stel dat we daarbij ook die onderste twee groepen weghalen, dan blijft er een belastingdruk van 43% over (in plaats van de oorspronkelijke 55%). Dan zijn de belastingen overigens nog steeds degressief in plaats van progressief, maar minder heftig.

Ik vraag me vervolgens nog twee dingen af. Om te zien hoe de overheid herverdeelt, is het logisch om bijstand en uitkeringen los te koppelen van zelf verworven inkomen. Maar om de belastingdruk te meten wordt dat toch een beetje gek. Als je wil weten hoe hoog de belastingdruk van een bijstandsgerechtigde is, dan deel je de belasting toch door die bijstandsuitkering? En het tweede punt: is het logisch om btw en accijns mee te nemen? Dat zijn weliswaar belastingen, maar die zijn toch helemaal niet bedoeld om te herverdelen? Uiteraard hebben ze een herverdelend effect. Maar je loopt het risico het politieke debat te ‘vervuilen’. Dankzij de btw is de belastingdruk in de onderste inkomensgroepen plots erg hoog. Dat zal er echt niet toe leiden dat politici de btw gaan verlagen of afschaffen. Nee, zij grijpen dit aan om naar de inkomsten- en vermogensbelasting te kijken. Maar je moet wel goed voor ogen houden waar die belastingdruk vandaan komt.

Stel nu dat we bijstand en uitkeringen wél als inkomen zien en daar dan de belastingdruk van berekenen. De oranje balkjes zijn de oorspronkelijke berekeningen uit het rapport (zonder dat eerste balkje van 1458%, want dat maakt de grafiek onleesbaar). De blauwe balkjes is de belastingdruk waarbij bijstand en andere uitkeringen wél zijn meegeteld.

Je ziet dat de belastingdruk al meteen een stuk minder heftig is. Wie helemaal niets zelf verdient, maar wel btw betaalt, is uiteraard gigantisch veel kwijt aan belasting. Maar reken je de bijstandsuitkering mee, dan verandert de belastingdruk enorm.

Wat nu als we de btw eruit halen om even te zien wat het effect daarvan is?

Je ziet hoe hard de belastingdruk aan de onderkant terugloopt in die grijze balkjes. De laagste inkomens betalen nauwelijks inkomstenbelasting, hun belastingdruk bestaat grotendeels uit btw (en accijns). Neem je alleen de belastingen mee die ook voor herverdeling bedoeld zijn, dan is de belastingdruk ineens veel gelijker verdeeld. Opnieuw op basis van inkomen + (bijstands)uitkering. Even alleen de grijze balkjes op een rij:

En dan nu echt het laatste plaatje. We begonnen met de belastingdruk van de vijf onderste 10%-inkomensgroepen, de volgende vier en de bovenste. Dat zag er extreem ongelijk uit. Toen telde ik uitkeringen bij het inkomen en vlakte het beeld al af. Tot slot haalde ik btw en accijns eraf:

Tot slot. De onderzoekers hebben een completer beeld afgeleverd van alle herverdelingsmechanismen. Dat staat buiten kijf. Duidelijk is dat er via indirecte belastingen, overheidsuitgaven en uitkeringen veel meer herverdeeld wordt dat via de inkomenstenbelastingen. Die verdieping die we nu hebben is winst.

Maar: pas op met de politieke discussie. Hou scherp waar je het over hebt als je het over belastingdruk en ongelijkheid hebt. Waar zit bijvoorbeeld de grootste pijn? Bij de allerlaagste inkomens of bij de middeninkomens? Los je bovenstaande verschillen wel op als je alleen de belasting op kapitaal (fors) wil verhogen? Wil je wel of niet naar btw en accijns als herverdelingsinstrument kijken?

Het zet ook de steeds terugkerende btw-discussie in een ander daglicht. Als de btw wordt verhoogd, klagen veel politici dat dit lage inkomens hard raakt. Maar als de btw (en accijns worden verlaagd), zoals nu, dan zeggen diezelfde mensen dat hoge inkomens bovenmatig profiteren. Dat kan niet allebei waar zijn. Lage inkomens zijn een groot deel van hun inkomen (uitkering) kwijt aan vaste uitgaven en dus aan btw en accijns. Dat is inderdaad iets om rekening mee te houden.

En tot slot: vaak zeggen economen en fiscalisten dat je lasten zou moeten verschuiven van arbeid naar (niet-duurzame) consumptie. Dat zou minder verstorend zijn en werken aantrekkelijker maken. Allemaal tot je dienst, maar hier blijkt nog eens overduidelijk dat lagere inkomens verhoudingsgewijs veel kwijt zijn aan die btw en accijns.

Froukje was dé corona-artiest. Ook bij ons thuis was ‘Groter dan ik’ het meest gedraaide nummer van 2020. En ik geloof ook van 2021. Elk volgend liedje van Froukje was in huize-Visser een enorme hit. Inmiddels verzilvert ze haar status als aanstormend talent in uitverkochte concertzalen. En terecht. Haar muziek is jong en fris, poëtisch en dromerig, licht en inhoudelijk en een aanstekelijke combi van pop en electro. Dat zij op haar nieuwste single samenwerkt met dat andere talent S10 is een cadeautje voor elke muziekliefhebber.

Wie denkt dat het plafond is bereikt in de supermarkt of aan de pomp heeft het mis. Het is wachten tot de volgende prijsstijgingen worden doorgevoerd, zegt Martin Visser in een nieuwe aflevering van Kwestie van Centen. ,,Niet de consument, maar het bedrijfsleven vangt op dit moment de grootste klappen.” In de podcast gaat het uitgebreid over de strijd die achter de schermen wordt gevoerd tussen boeren, fabrikanten en supermarkten. Hoever kunnen zij de hoge brandstof- en grondstofprijzen doorrekenen aan de klant? Moet Nederland in de toekomst meer produceren in eigen land? En wat zijn de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de rest van de wereld? Luister de laatste aflevering van Kwestie van Centen. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar info@speakersacademy.com. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/